อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ

อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ เป็นโบราณสถานที่มีความสำคัญในแง่ของแหล่งโบราณคดีแห่งลุ่มแม่น้ำป่าสัก – ลพบุรี ตั้งอยู่ในเขตอำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ ห่างจากตัวเมืองประมาณ 130 กิโลเมตร มีพื้นที่ประมาณ 2,889 ไร่ เดิมมีชื่อเรียกว่า “ เมืองอภัยสาลี ” โบราณสถานแห่งนี้เป็นเมืองโบราณที่ปรากฏร่องรอยการอยู่อาศัยและมีอายุไม่ต่ำกว่า 1,000 ปี เนื่องจากลักษณะเป็นเมืองขนาดใหญ่ ประกอบกับทำเลที่ตั้ง ทำให้นักโบราณคดีสันนิษฐานว่าเมืองแห่งนี้น่าจะเป็นชุมทางที่ติดต่อกับอาณาจักรอื่น ๆ ได้สะดวก ทำให้ได้รับอิทธิพลทางด้านศิลปวัฒนธรรม และรูปแบบสถาปัตยกรรมจากอาณาจักรใกล้เคียงมาผสมผสาน อาทิ ศิลปะขอม และศิลปะแบบทวารวดี เป็นต้น โดยคาดว่าเมืองแห่งนี้สร้างขึ้นในยุคที่ขอมเรืองอำนาจ ราวพุทธศตวรรษที่ 11 – 16 จากนั้นถูกทิ้งร้างในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 18 ซึ่งมีข้อสันนิษฐานว่า อาจเกิดจากปัญหาภัยแร้ง หรือโรคระบาดร้ายแรง ซึ่งยังคงปริศนาอยู่ในปัจจุบัน

อาณาจักรศรีเทพมีลักษณะเป็นคูน้ำและคันดินล้อมรอบ แบ่งออกเป็น 2 ส่วน ประกอบด้วย “ เมืองส่วนใน ” มีพื้นที่ประมาณ 1,300 ไร่ ซึ่งเป็นเมืองที่สร้างขึ้นก่อน มีลักษณะเป็นรูปเกือบกลม ขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.5 กิโลเมตร ภายในมีสระน้ำ และซากโบราณสถานกระจายอยู่ทั่วบริเวณ  และ “ เมืองส่วนนอก ” ซึ่งถูกขยายออกมาภายหลัง มีพื้นที่ 1,589 ไร่ มีลักษณะเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้าเชื่อมต่อกับเมืองส่วนใน ภายในมีซากโบราณสถาน และสระน้ำเช่นเดียวกัน

ภายในอาณาจักรศรีเทพแห่งนี้ปรากฏซากของสถาปัตยกรรมโบราณในหลายจุด ซึ่งได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานตามพระราชกิจจานุเบกษา ในปีพ.ศ. 2506 ประกอบด้วย ปรางค์ศรีเทพ สถาปัตยกรรมในแบบขอม ลักษณะเป็นปรางค์ที่สร้างด้วยศิลาแลงและอิฐ ฐานล่างเป็นบัวลูกฟักก่อด้วยศิลาแลง หันหน้าไปทางทิศตะวันตก ปรางค์สองพี่น้อง มีลักษณะเป็นปรางค์ 2 องค์ตั้งอยู่บนศิลาแลงขนาดใหญ่ หันหน้าไปทางทิศตะวันตก มีประตูทางเข้าเดียว มีทับหลังซึ่งมีจำหลักเป็นรูปพระอิศวรอุ้มนางปารพตี ประทับนั่งเหนือโคอศุภราช แสดงให้เห็นถึงความเชื่อถึงศาสนาพราหมณ์-ฮินดู สันนิษฐานว่าน่าจะสร้างขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 16 – 17 ด้วยศิลปะขอมแบบปาปวนต่อนครวัด เขาคลังใน โบราณสถานแบบศิลปะทวารวดี เป็นสิ่งปลูกสร้างรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าและใช้ศิลาแลงเป็นวัสดุหลักในการก่อสร้าง บริเวณฐานมีรูปปั้นของบุคคลและสัตว์ประดับหันหน้าไปทางทิศตะวันออก คาดว่าน่าจะสร้างขึ้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12 – 13 รวมถึงโบราณสถานที่ตั้งอยู่นอกเมืองอย่างปรางค์ฤๅษี ปรางค์ที่อยู่นอกเมือง ล้อมรอบด้วยป่า และเขาคลังนอก อันมีลักษณะเป็นสถูปขนาดใหญ่ ซึ่งได้รับการสันนิษฐานว่าเป็นมหาสถูปที่มีความสำคัญเทียบเคียงกับเขาคลังใน

นอกเหนือจากโบราณสถานแล้ว ภายในอาณาจักรโบราณนี้ยังมีสถานที่สำคัญที่ผูกพันกับวิถีชีวิตและความเชื่อ นั่นคือ ศาลเจ้าพ่อศรีเทพ ซึ่งอยู่ห่างจากประตูทางเข้าของอุทยานเล็กน้อย เป็นที่เคารพสักการะของชาวบ้านและคนทั่วไป โดยศาลแห่งนี้จะมีการจัดงานบวงสรวงเป็นประจำทุกปีในช่วงเดือนกุมภาพันธ์ รวมถึงสระแก้วสระขวัญ ซึ่งเป็นสระที่มีน้ำขังตลอดปี และเป็นสระที่เชื่อว่ามีความศักดิ์สิทธิ์ นอกจากนี้ น้ำภายในสระทั้งสองยังได้ถูกนำไปใช้เพื่อทำน้ำพิพัฒน์สัตยามาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ส่วนสถานที่ตั้งของสระนั้น สระแก้วจะอยู่บริเวณนอกเมืองไปทางทิศเหนือ ขณะที่สระขวัญจะอยู่บริเวณเมืองส่วนนอก